شپشک برنج چیست؟ برای مقابله با آن چه راهی وجود دارد؟
شاید گاهی هنگام تمیز کردن برنج، موجودات ریز سیاه یا قهوه‌ای توجه‌تان را جلب کرده باشند. به این‌ها آفت شپشک برنج یا سوسه می‌گویند که در زبان عامیانه به جوجوی برنج نیز مشهور است.
حتی نام این حشرات کوچک می تواند هر کسی را که این موجودات زشت با شاخک‌های دراز را در آرد، گندم و برنج خود پیدا کرده است به لرزه بیاندازد. شپشک ها انواع متفاوتی دارند که به طور مختصر شامل موارد زیر می شوند:
۱- شپشک های برنج
۲- شپشک آرد
۳- شپشک های تخم ها و دانه های روغنی
۴- شپشک های غلات و حبوبات
شپشک برنج (rice weevil)
مشابه سایر آفات، شپشک‌های برنج و غلات به تمام برنج یا غلات هجوم برده و از آنها تغذیه می نمایند.
از دیگر مواد غذایی که مورد تغذیه آن ها قرار می گیرند می توان به مغزهای آجیلی، لوبیا، غلات صبحانه (سریل)، دانه های روغنی، ذرت و سایر غذا‌های مشابه نام برد.
ما در این قسمت به طور مختصر درباره شپشک برنج صحبت خواهیم کرد.
مشخصات شپشک‌های برنج
بسیار کوچک بوده و حدود ۲ الی ۳ میلی‌متر طول آنها می باشد. گونه بالغ آن بیشتر رنگ قهوه ای مایل به قرمز تیره و سیاه دارد، همچنین در پشت آن ۴ لکه زرد رنگ مایل به قرمز دیده می شود. شپشک بالغ برنج می تواند پرواز کند و تا ۵ ماه زنده بماند. همچنین جفت ماده می تواند در طول عمر خود تا ۴۰۰ عدد تخم‌ریزی نماید.
شاید در ظرف برنج یا غلات دیگر، گرد غلات را دیده باشید. این گرد نتیجه کار شپشک برنج است! این جانوران کوچک این گرد یا دانه‌های نیم‌خورده را بعد از خوردن غذای‌شان به جا می‌گذارند.
اگر مواظب نباشید این حشرات کوچک می توانند صدمات اقتصادی جبران‌ناپذیری به شما بزنند.
علاوه بر صدمات اقتصادی، این موجودات سلامتی برنج را نیز مورد حمله قرار می دهند، بنابراین برای مقابله با آنها باید به دنبال راه حل مناسبی باشیم.
در حال حاضر رایج‌ترین و شناخته‌شده‌ترین روش برای مقابله با شپشک برنج استفاده از قرص برنج می باشد.
در ادامه به بررسی این روش و مزایا و معایب آن می‌پردازیم.
قرص برنج
فسفید آلومینیوم که تحت عنوان قرص برنج شناخته می‌شود، ماده‌ای بسیار سمی است که اولین بار توسط شرکت آلمانی دِگِش (Degesch) به منظور مبارزه با آفات انباری به روش تدخینی (فومیگاسیون) مورد استفاده قرار گرفت. این شرکت بعدها به گروه دیگری فروخته شد و در حال حاضر تحت نام دِتیا دگش فعالیت می کند.
در بازارهای بین المللی این کالا تحت نام های تجای مختلفی مانند فستوکسین، فومیتوکسین، آگتوکسین، گستوکسین، فسفون و فستفوس به فروش می رسد.
خطرات و محدودیت های استفاده از قرص برنج
فسفید آلومینیوم اولین بار در سال 1958 در آمریکا به عنوان سم آفت‌کش ثبت شد و البته در حال حاضر به دلیل خطر بسیار زیاد برای جان انسان، استفاده از آن در این کشور با محدودیت شدید مواجه است. برای استفاده از آن در این کشور و بسیاری کشورهای دیگر قواعد سختگیرانه‌ای وضع شده، به طوری‌که حتما باید با کمک یک متخصص تاییدشده از آن استفاده کرد.
این قرص که عموماً با فرمول شیمیایی AIP شناخته می‌شود، با بوی ماهی گندیده یا بوی سیر شناسایی می‌شود و در ساختار آن ترکیب خطرناکی از فسفیدها قرار دارد.
به طور کلی استفاده از قرص برنج در اغلب کشورهای دنیا ممنوع یا محدود اعلام شده و تنها چند کشور در جهان هنوز به صورت رسمی مصرف این قرص‌های خطرناک را به صورت عمومی محدود نکرده‌اند.
این ماده با قرار‌گرفتن در معرض رطوبت و هوا، گاز سمی به نام گاز فسفین ایجاد می‌کند که استنشاق این گاز سبب مسمومیت و در موارد بسیاری نیز سبب مرگ انسان خواهد شد. در صورت بلعیدن این قرص، خواه به صورت عمدی و خواه به صورت تصادفی، هیچ راه درمانی وجود ندارد و مرگ حتمی را در پی خواهد داشت.
قرص برنج در ایران
به دلیل سهولت دسترسی به این ماده خطرناک در ایران، آمار بالایی از مسمومیت با این ماده در بسیاری از استان‌های کشور به ویژه تهران، لرستان و شهرهای شمالی را شاهد بوده‌ایم.
قرص برنج این قابلیت را دارد که آفات و آلودگی موجود در انبوهی از غلات مانند برنج و خوراک دام را از بین ببرد.
همانطور که مطرح شد، این قرص به منظور دفع آفات ساخته‌شده است.
به دلیل آمار بالای مرگ و میر در اثر استفاده از این ماده و همچنین بروز مسمومیت، واردات و فروش این ماده در بازارهای کشور سال‌ها است ممنوع اعلام شده، با این حال با توجه به نیاز کشاورزان به قرص برنج و عدم پیشنهاد جایگزین مناسب، ورود این کالا به داخل کشور از طریق قاچاق رو به افزایش است.
خرید هر عدد قرص برنج تنها با پرداخت حدود دو هزار تومان (حدودا 0.15 دلار آمریکا) در ایران امکان‌پذیر است. بنابراین دو عامل مهم یعنی ارزان بودن قیمت قرص برنج و دسترسی راحت به این ماده سبب شده که داده‌های آماری از مرگ و میر در اثر مصرف این قرص همچنان رو به افزایش باشد.
مزایا و معایب استفاده از قرص برنج
استفاده از این قرص مزایا و معایب مخصوص به خود را دارد. از جمله مزایای استفاده از این ماده باید به موارد زیر اشاره کرد:
۱. از بین بردن آفات
۲. دفع حشرات
۳. قیمت ارزان
۴. سهولت دسترسی
۵. کاربرد راحت
در مورد معایب این ماده باید یادآور شویم که این ماده به محض ورود به بدن فعالیت‌های آسیب‌زا و خطرناک خود را آغاز می‌کند. هنگامی که قرص برنج در تماس با اسید معده یعنی HCL قرار می‌گیرد، گاز فسفین را آزاد می‌کند.
در ادامه با آزاد شدن ماده فسفین، سنتز پروتئین‌ها در داخل متوقف خواهد شد. این ماده با تولید اتم‌های دارای یک پیوند (یک الکترون جفت نشده) یا همان رادیکال‌های آزاد، سبب مرگ تدریجی سلول‌های بدن می‌شود. در نهایت نیز تنفس سلولی قطع‌شده و در ادامه فعالیت دستگاه‌ها و ارگان‌های بدن، یک به یک متوقف خواهد شد.
علاوه بر این تنفس گاز آزادشده در اثر قرار گرفتن این ماده در مجاورت رطوبت، سبب مسمومیت‌های شدید خواهد شد. این امکان نیز وجود دارد که غلات و موادی که در تماس با این ماده قرار گرفته اند، خود سبب بروز علائم مسمومیت در افراد شود.
خرید آنلاین قرص برنج
همانطور که پیش‌تر گفته شد، قیمت قرص برنج در بازار حدود دو تا سه هزار تومان ( در حدود 15 سنت) است، با این حال به دلیل خطرات سلامتی که به آن اشاره شد، خرید آنلاین قرص برنج به مانند خرید حضوری آنها به صورت رسمی ممنوع است.
در خارج از کشور نیز برای خرید آنلاین با حضوری قرص برنج حتما باید خدمات استفاده از آن را که توسط یک متخصص و کارشناس حرفه‌ای پشتیبانی می شود نیز همزمان سفارش داد.
آیا جایگزینی برای این ماده خطرناک وجود دارد؟
با توجه به تلاش‌های صورت گرفته در این زمینه راهکارهای متنوعی برای جایگزینی مواد دیگر به جای این قرص ایجاد شده است. استفاده از محصولات گیاهی که میزان مسمومیت کمتری برای انسان دارد، مانند محصولات گیاهی ضد بید، از جمله روش‌های جایگزین برای قرص برنج است.
علاوه بر این جاذب های اکسیژن می توانند جایگزین بسیار مناسبی برای قرص برنج که سم بسیار خطرناکی است باشند. برخی از حساس ترین کالاهای تولیدی که استعداد بالایی برای آفت زدن یا خراب شدن دارند، در حال حاضر در دنیا با جاذب اکسیژن محافظت می شوند و بدون اثرات جانبی سموم خطرناکی مانند قرص برنج، ماندگاری مواد غذایی را افزایش می دهند.